طراحی روشنایی فضاهای مسکونی - بخش اول
بخش قابل توجهی از زندگی انسانها در فضاهای مسکونی سپری میشود. استراحت، مطالعه، تهیه و صرف غذا، خواب، گذران اوقات فراغت و انجام سایر کارهای روزمره، فعالیتهای هرروزۀ ما هستند که در بستر فضای مسکونی اتفاق میافتند. با توجه به ارتباط دائمی و نزدیک افراد با این نوع از فضا، همۀ ویژگیهای آن، از نور و رنگ گرفته تا مقیاس و اندازهها و ...، بر روح و جسم انسان بسیار تاثیرگذار است. رابطۀ انسان و فضای مسکونی از تولد آغاز میشود و تا پایان عمر ادامه خواهد داشت. بنابراین به نظر میرسد توجه به کیفیت محیط زندگی و بهبود آن، موضوعی مهم و غیر قابل چشمپوشی است.
طراحی روشنایی فضاهای مسکونی، ویژگیهای منحصر بهفردی دارد. انتظار کلی این است که هم در فضاهای مشترک (مانند نشیمن و غذاخوری) و هم در فضاهای خصوصی (مانند اتاق خواب و مطالعه) جنبههایی از «شخصیسازی» به چشم بیاید. بعضی از ویژگیهای مربوط به فضاهای مسکونی را میتوان به کاربریهای غیرمسکونی (مانند دفاتر کار خصوصی، یا فضای پذیرش در مشاغل کوچک) نیز تعمیم داد. پیشنهاد می کنیم مقاله مربوط به نورپردازی دفتر کار را مطالعه فرمایید.
همۀ ما تجربه حضور در فضاهای مسکونی را داریم و به روشهای تامین روشنایی متداول خو گرفتهایم. این آشنایی، همزمان پیامدهای منفی و مثبتی را به دنبال دارد. به عنوان مثال، این که بدانیم عموم افراد از روشنایی فضای مسکونی چه انتظاری دارند، قطعا یک مزیت است؛ اما ممکن است به خاطر کلیشهای شدن روشهای فعلی طراحی روشنایی، تصور راهحلهای خلاقانه و بهکارگیری آنها برایمان غیرممکن به نظر برسد که در این صورت، همین موضوع به عنوان نقطۀ ضعف شناخته خواهد شد. واقعیت این است که بررسی روشنایی فضای مسکونی و طراحی آن با نگاهی جدید، میتواند سختتر از چیزی باشد که به نظر میرسد.
اثرات نور بر سلامت روان انسان
پیش از این در مقالۀ روشنایی انسان محور با تاثیر روشنایی بر جنبههای مختلف فیزیکی و روانی انسان آشنا شدیم. توجه به عنصر نور در فضای مسکونی به عنوان یکی از مهمترین عوامل تعیینکننده کیفیت محیط زندگی، اهمیت زیادی دارد. نور مؤلفهای است که نهتنها بر ادراک بصری، بلکه بر احساس خودآگاه و ناخودآگاه ما از حضور در فضا نیز تاثیر میگذارد. رعایت اصول طراحی روشنایی در فضای مسکونی، بهبود شرایط زیست و نهایتا زندگی بهتر را برای انسان به دنبال خواهد داشت. ضمن بررسی برخی از این اصول، درباره بهکارگیری آنها در پروژههای مسکونی نیز صحبت خواهیم کرد.
ملاحظات در طراحی روشنایی فضاهای مسکونی
اولین گام طراحی روشنایی برای فضای مسکونی همانند سایر فضاها، شناسایی فعالیتهای بصری (Visual Tasks) است. از آنجا که همه ما با فعالیتهای بصری در فضای مسکونی دائما سرو کار داریم و برایمان عادی به نظر میرسد، تشخیص دوباره و تحلیل آنها از منظری تازه میتواند دشوار باشد. باید در نظر داشت که تکنیکهای طراحی روشنایی فعلی، الزاما بهترین یا مناسبترین روش ممکن نیستند و میتوان با فناوریهای جدید و توسعه محصولات، این تکنیکها را بهبود بخشید. برای طراحی روشنایی در کاربری مسکونی، یادمان باشد که:
- فضاهای مسکونی معمولا کارکرد شخصی و اغلب خصوصی دارند. بنابراین گزینههای طراحی روشنایی آنها نیز باید پاسخگوی این ویژگی باشد.
- در مقایسه با کاربریهای دیگر، در کاربری مسکونی با فضاها و کارکردهای قابل پیشبینی و محدودی روبرو هستیم. فضاهایی مانند اتاق نشیمن، آشپزخانه و ناهارخوری، سرویس بهداشتی و اتاق خواب، در اغلب منازل تعریف شده است. ممکن است دفتر کار، اتاق موسیقی یا کارگاه نیز در یک خانه دیده شود، اما وجود بیش از یک یا دو مورد از چنین فضاهایی در یک خانه، غیرمعمول است.
- به دنبال محدود بودن کارکردها در فضای مسکونی (که درباره آن صحبت شد)، فعالیتهای بصری اصلی در این کاربری نیز به کارها و مکانهای کمی محدود میشود؛ مانند آمادهسازی غذا در آشپزخانه، شستشو و آرایش در حمام، خیاطی یا تایپ پشت میز، و...
- استفاده از منابع نوری پرتابل (مانند چراغهای رومیزی و آباژورها) به دلیل سازگاری و انعطافپذیریشان در عملکرد، در فضاهای مسکونی با استقبال زیادی روبرو میشود. این در حالی است که در کاربریهای غیرمسکونی مانند تجاری و اداری، کاربرد این منابع بسیار محدود است؛ زیرا در چنین محیطهایی، حفظ یکپارچگی و تامین حد متوسطی از نیاز عموم استفادهکنندگان از فضا اولویت دارد، نه سازگاری فردی. پیشنهاد می کنیم مقاله مربوط به نورپردازی فروشگاه ها و مراکز تجاری را مطالعه فرمایید.
ما با گسترۀ وسیع و متنوعی از پروژههای مسکونی روبرو میشویم: از کوچک تا بزرگ، از ساده تا پیچیده، از ارزان تا لوکس. اما باید در نظر داشت که هر پروژه با ویژگیهای منحصر بهفردش، چالشهای مختص به خود را نیز دارد. طراحی روشنایی برای یک واحد مسکونی ساده و کوچک با بودجه محدود، میتواند به اندازه طراحی روشنایی برای خانهای لوکس و بسیار بزرگ با چندین فضای ویژه، با نیاز به سیستمهای کنترلی پیچیده و بودجه نامحدود، چالشبرانگیز باشد.
در بخشهای بعدی این مقاله، درباره اصول طراحی روشنایی چند پروژه مسکونی به عنوان نمونه صحبت خواهیم کرد.